Tỷ suất sinh của Việt Nam đã chạm mức thấp kỷ lục 1,91 con/phụ nữ năm 2024, giảm mạnh từ mức 2,11 năm 2021. Đồng thời, giá bất động sản tại các thành phố lớn như Hà Nội và TP.HCM đã tăng từ 26-36% so với cùng kỳ năm trước, tạo ra một mối tương quan nghịch đáng lo ngại. Hiện tượng tương tự cũng xảy ra ở Trung Quốc, nơi tỷ suất sinh chỉ đạt 1,2 năm 2024 trong bối cảnh giá nhà ở đô thị tăng mạnh. Nghiên cứu này sẽ phân tích sâu các nguyên nhân dẫn đến sự suy giảm tỷ suất sinh, với trọng tâm là tác động của giá bất động sản cao, và đưa ra những khuyến nghị chính sách phù hợp.[1][2][3][4][5]

Biểu đồ thể hiện mối tương quan nghịch giữa tỷ suất sinh và giá bất động sản tại Việt Nam từ 2018-2024

Bối cảnh tỷ suất sinh thấp kỷ lục tại Việt Nam

Xu hướng giảm mạnh và bền vững

Tỷ suất sinh của Việt Nam đã liên tục giảm trong ba năm gần đây, từ 2,01 con/phụ nữ năm 2022 xuống 1,96 năm 2023 và 1,91 năm 2024. Đặc biệt, tại khu vực thành thị, con số này còn thấp hơn nhiều với chỉ 1,67 con/phụ nữ năm 2024. Theo Thứ trưởng Y tế Nguyễn Thị Liên Hương, mức sinh năm 2024 là "thấp nhất trong lịch sử" và dự báo sẽ tiếp tục giảm trong các năm tới.[1][6]
Sự suy giảm này diễn ra trái ngược với kỳ vọng truyền thống về "năm đẹp đẻ nhiều" - năm 2024 là năm Rồng, được xem là năm may mắn theo quan niệm phương Đông. Điều này cho thấy các yếu tố kinh tế - xã hội đã vượt qua ảnh hưởng của văn hóa truyền thống trong quyết định sinh con.[1]

So sánh với mức thay thế dân số

Mức sinh thay thế cần thiết để duy trì dân số ổn định là 2,1 con/phụ nữ. Với mức sinh hiện tại 1,91, Việt Nam đang thiếu hụt 0,19 điểm so với mức thay thế, tương đương khoảng 9% dưới ngưỡng cần thiết. Điều này đặt ra những thách thức nghiêm trọng về già hóa dân số và suy giảm lực lượng lao động trong tương lai.[1]

Diễn biến giá bất động sản và tác động đến khả năng tiếp cận nhà ở

Mức tăng giá "chóng mặt" tại các đô thị lớn

Theo số liệu từ Hiệp hội Môi giới Bất động sản Việt Nam (VARS), giá nhà tại Hà Nội đã tăng 87% trong vòng 6 năm, trung bình mỗi năm tăng gần 15%. Hiện giá căn hộ trung bình ở Thủ đô đạt gần 76-79 triệu đồng/m², với một số dự án mới chào bán từ 120-180 triệu đồng/m².[2][7][8]

Tại TP.HCM, tình hình không khá hơn khi giá căn hộ đạt trung bình 89 triệu đồng/m², tăng hơn 36% so với cùng kỳ. Ngay cả Đà Nẵng, thành phố vốn có giá nhà "mềm" hơn cũng đã vọt lên 66 triệu đồng/m².[7]

Chênh lệch ngày càng lớn giữa thu nhập và giá nhà

Theo Tổng cục Thống kê, thu nhập bình quân của người lao động năm 2024 là 7,7 triệu đồng/tháng, tăng 8,6% so với năm trước. Tại khu vực thành thị, mức này đạt 9,3 triệu đồng/tháng. Trong khi đó, tốc độ tăng thu nhập chỉ khoảng 8-10%/năm, giá bất động sản lại tăng 26-36%/năm, tạo ra khoảng cách ngày càng lớn.[2][7][9][10]

Biểu đồ thể hiện số năm cần thiết để có thể mua được một căn hộ theo mức thu nhập trung bình tại các thành phố lớn

Để mua một căn hộ trung bình tại TP.HCM với giá 3,5 tỷ đồng, một người có thu nhập trung bình cần tích lũy hơn 31 năm. Tại Hà Nội, con số này là gần 27 năm. Điều này khiến việc sở hữu nhà ở trở thành "giấc mơ xa vời" đối với phần lớn người trẻ.[11]

Tác động của quy định pháp lý mới

Việc áp dụng ba luật mới về Đất đai, Nhà ở và Kinh doanh bất động sản từ tháng 8/2024 đã tạo ra tâm lý "mua trước khi giá tăng". Nhiều người dân đổ xô mua bất động sản do lo ngại giá sẽ biến động mạnh, góp phần đẩy giá lên cao hơn nữa.[12][13]

Các nguyên nhân khác góp phần làm giảm tỷ suất sinh

Chi phí nuôi dưỡng con cái ngày càng tăng cao

Biểu đồ tròn thể hiện cơ cấu chi phí nuôi dưỡng một đứa trẻ từ lúc sinh ra đến 18 tuổi tại Việt Nam

Theo nghiên cứu về chi phí nuôi con tại Việt Nam, tổng chi phí để nuôi dưỡng một đứa trẻ từ lúc sinh ra đến 18 tuổi ước tính khoảng 37.000-41.000 USD (tương đương 925-1.025 tỷ VNĐ). Con số này gấp hơn 10 lần thu nhập bình quân hàng năm của một người lao động.[14]

Đặc biệt, chi phí giáo dục chiếm tỷ trọng lớn với học phí từ tiểu học đến phổ thông ước tính 6.200 USD, cộng với các khoản phí khác như đồng phục, sách vở, bảo hiểm y tế là 8.000 USD. Chi phí giáo dục đại học dự kiến sẽ là 50-100 triệu đồng mỗi năm trong tương lai.[15][14]

Áp lực công việc và thay đổi quan niệm sống

Dr. Phạm Vũ Hoàng, Phó Giám đốc Vụ Dân số thuộc Bộ Y tế, chỉ ra rằng quá trình đô thị hóa, phát triển kinh tế và áp lực tìm việc làm, nhà ở cũng như chi phí sinh hoạt tăng cao đã khiến người dân ngại sinh con.[16]

Nghiên cứu năm 2023 trên 1.200 phụ nữ tại 4 tỉnh thành có tỷ suất sinh thấp (Khánh Hòa, TP.HCM, Sóc Trăng, Cà Mau) cho thấy 30% không muốn có thêm con do "không có đủ tiền để nuôi dạy tốt".[16]

Tình trạng thiếu nhà ở phù hợp với người thu nhập thấp

Theo đánh giá của Bộ Xây dựng, thị trường hiện thiếu nguồn cung căn hộ cho người thu nhập trung bình nhưng lại thừa nguồn cung các loại hình sản phẩm cao cấp. Trong nửa đầu năm 2024, phân khúc cao cấp và hạng sang chiếm tới 62% nguồn cung mới, tương đương hơn 10.000 sản phẩm, trong khi căn hộ bình dân gần như vắng bóng.[2][17]

So sánh tình hình với Trung Quốc

Xu hướng tương đồng về suy giảm tỷ suất sinh

Biểu đồ so sánh tỷ suất sinh giữa Việt Nam và Trung Quốc cho thấy cả hai nước đều có xu hướng giảm

Trung Quốc đang đối mặt với thử thách tương tự khi tỷ suất sinh giảm xuống mức kỷ lục. Năm 2024, con số này chỉ đạt 1,2 con/phụ nữ, thấp hơn cả Việt Nam. Đặc biệt nghiêm trọng, một số thành phố như Thượng Hải có tỷ suất sinh chỉ 0,6 con/phụ nữ năm 2023.[4][18][19][20]

Dân số Trung Quốc đã giảm liên tiếp 3 năm, từ 2022-2024, với mức giảm 1,39 triệu người trong năm 2024. Mặc dù số ca sinh năm 2024 tăng nhẹ lên 9,54 triệu trẻ (so với 9,02 triệu năm 2023), nhưng vẫn không đủ bù đắp số ca tử vong.[5][21][22]

Tác động của giá nhà ở đô thị lên hành vi sinh con

Nghiên cứu của Liu và Zhang (2024) về Trung Quốc cho thấy mối liên hệ nhân quả rõ ràng giữa giá nhà và tỷ suất sinh. Sử dụng phương pháp thí nghiệm tự nhiên, các tác giả phát hiện việc tăng giá nhà do đầu cơ đã làm giảm đáng kể tỷ suất sinh tại các thành phố không được kiểm soát giá.[23][24]

Cụ thể, việc tăng 10% giá nhà dẫn đến việc trì hoãn kết hôn 0,73 tháng đối với người có hộ khẩu thành thị và trì hoãn sinh con đầu lòng 1,8 tháng đối với phụ nữ thành thị. Nghiên cứu cũng chỉ ra rằng giá nhà cao ảnh hưởng đến chi phí giáo dục và lợi ích từ việc sở hữu nhà trong thị trường hôn nhân.[25][23]

Chính sách ứng phó và hiệu quả hạn chế

Cả Việt Nam và Trung Quốc đều đã triển khai các chính sách khuyến khích sinh con, nhưng hiệu quả còn hạn chế. Trung Quốc đã nới lỏng chính sách một con từ 2013, cho phép sinh hai con từ 2015 và ba con từ 2021. Gần đây, chính phủ Trung Quốc còn công bố gói trợ cấp nuôi con 3.600 yuan (500 USD) mỗi năm đến khi trẻ 3 tuổi.[5][19][26]

Tuy nhiên, các biện pháp này chưa tạo ra tác động đáng kể do nguyên nhân cốt lõi là chi phí sinh hoạt cao và áp lực kinh tế vẫn chưa được giải quyết căn bản.

Tác động tâm lý - xã hội của giá bất động sản cao

Tâm lý "sợ bị bỏ lỡ" (FOMO) và hành vi mua nhà

Tình trạng tăng giá bất động sản đã tạo ra tâm lý FOMO (Fear of Missing Out) trong cộng đồng. Nhiều người dân "đứng ngồi không yên" trước thông tin giá nhà tăng "phi mã", cố gắng sắp xếp tiền, thậm chí vay mượn để mua bằng được mảnh đất.[17][27][28]

Độc giả QVH chia sẻ: "Đất nếu mua được hãy mua sớm... Bây giờ lô đất hoặc căn hộ giá 1,5 tỷ đồng nhưng sau 6-8 năm nữa sẽ là số tiền rất lớn, có thể lên thành 6-8 tỷ". Tâm lý này đã góp phần đẩy giá nhà đất lên cao hơn nữa.[27]

Áp lực về "an cư lạc nghiệp" và quan niệm thành công

Trong văn hóa Việt Nam, việc sở hữu nhà đất được xem là thước đo thành công và điều kiện tiên quyết để kết hôn, sinh con. Câu tục ngữ "an cư rồi mới lạc nghiệp" phản ánh quan niệm sâu sắc này. Khi giá nhà vượt quá khả năng chi trả, nhiều cặp đôi trẻ buộc phải trì hoãn kế hoạch kết hôn và sinh con.[29]

Hiện tượng "thuê bạn trai/bạn gái" để đối phó áp lực gia đình

Một hiện tượng xã hội mới nổi là việc các bạn trẻ thuê "bạn trai/bạn gái giả" để về nhà dịp lễ Tết nhằm tránh áp lực từ gia đình về việc kết hôn. Điều này cho thấy sự xung đột giữa mong muốn cá nhân và kỳ vọng xã hội, đồng thời phản ánh việc nhiều bạn trẻ chưa sẵn sàng kết hôn và sinh con do các ràng buộc kinh tế.[30]

Sức khỏe tâm thần của giới trẻ

Các vấn đề sức khỏe tâm thần trong giới trẻ Việt Nam đang gia tăng. Theo Nguyễn Văn Ca, Phó trưởng khoa Tâm thần Bệnh viện Quân y 175, 29% người mắc rối loạn tâm thần là giới trẻ và 2,3% đã từng có ý định hoặc kế hoạch tự tử. Áp lực công việc, tài chính và các mối quan hệ căng thẳng trong cộng đồng là những nguyên nhân điển hình.[31]

Một thế hệ cảm thấy làm việc quá sức, được trả lương thấp và kiệt sức về mặt cảm xúc sẽ ít có khả năng cam kết với các mục tiêu dài hạn như nuôi dạy gia đình.[32]

Phân tích so sánh chi tiết Việt Nam - Trung Quốc

Điểm tương đồng

Cả hai quốc gia đều trải qua quá trình chuyển đổi kinh tế nhanh chóng, đô thị hóa mạnh mẽ và gia tăng bất bình đẳng thu nhập. Giá bất động sản tại các thành phố lớn của cả hai nước đều tăng vượt mức tăng thu nhập bình quân, tạo ra "bẫy nhà ở" cho giới trẻ.

Về mặt văn hóa, cả hai nước đều có truyền thống coi trọng việc sở hữu nhà ở và quan niệm "có nhà mới có vợ/chồng". Điều này làm gia tăng áp lực lên các cặp đôi trẻ trong việc tích lũy tài sản trước khi kết hôn và sinh con.

Điểm khác biệt

Trung Quốc có lịch sử chính sách kế hoạch hóa gia đình nghiêm ngặt (chính sách một con) trong nhiều thập kỷ, tạo ra di sản lâu dài về cấu trúc dân số và thói quen sinh đẻ. Việt Nam không trải qua giai đoạn kiểm soát sinh đẻ khắc nghiệt như vậy, do đó sự suy giảm tỷ suất sinh chủ yếu do các yếu tố kinh tế - xã hội tự nhiên.[33]

Về quy mô kinh tế, Trung Quốc có GDP bình quân đầu người cao hơn Việt Nam nhưng mức độ cạnh tranh và áp lực xã hội cũng khắc nghiệt hơn, đặc biệt tại các thành phố lớn như Bắc Kinh, Thượng Hải.

Bài học kinh nghiệm

Kinh nghiệm từ Trung Quốc cho thấy việc chỉ dựa vào các biện pháp khuyến khích tài chính (như trợ cấp sinh con) mà không giải quyết căn bản vấn đề chi phí sinh hoạt và giá nhà ở sẽ không hiệu quả. Các chính sách cần tập trung vào việc cải thiện khả năng tiếp cận nhà ở và giảm bớt áp lực kinh tế cho các gia đình trẻ.

Các giải pháp và khuyến nghị chính sách

Giải pháp ngắn hạn

Tăng cường cung cấp nhà ở xã hội: Chính phủ cần đẩy mạnh xây dựng nhà ở xã hội, đặc biệt là căn hộ cho thuê với giá phải chăng dành cho các cặp đôi trẻ. Mục tiêu là có thể cung cấp ít nhất 500.000 căn hộ xã hội trong 5 năm tới.

Hỗ trợ vay mua nhà lần đầu: Triển khai chương trình vay ưu đãi với lãi suất 0-2%/năm trong 5 năm đầu cho các cặp vợ chồng mua nhà lần đầu, đặc biệt ưu tiên các gia đình có kế hoạch sinh con.

Kiểm soát đầu cơ bất động sản: Áp dụng thuế tài sản cao đối với việc sở hữu nhiều bất động sản và thực thi nghiêm ngặt các quy định chống đầu cơ, thao túng giá.

Giải pháp trung và dài hạn

Phát triển đô thị vệ tinh: Đầu tư phát triển các thành phố vệ tinh xung quanh Hà Nội và TP.HCM với hạ tầng hoàn chỉnh, tạo ra các lựa chọn nhà ở với giá cả hợp lý hơn.

Cải cách chính sách giáo dục: Giảm bớt chi phí giáo dục thông qua việc mở rộng giáo dục công lập chất lượng cao, hạn chế sự phụ thuộc vào giáo dục tư thục đắt đỏ. Chính phủ đã bắt đầu triển khai chính sách miễn học phí cho tất cả học sinh công lập từ mầm non đến phổ thông.[34][35]

Hỗ trợ toàn diện cho gia đình có con nhỏ: Xây dựng hệ thống trợ cấp nuôi con toàn diện, bao gồm trợ cấp tiền mặt, dịch vụ chăm sóc trẻ em miễn phí và chế độ nghỉ phép có lương dài hạn cho cha mẹ.

Khuyến nghị chính sách cụ thể

1. Chính sách nhà ở:

•    Quy định tối thiểu 20% dự án bất động sản mới phải dành cho nhà ở xã hội

•    Xây dựng quỹ đất nhà ở riêng không để địa phương đấu giá thu ngân sách

•    Áp thuế tài sản lũy tiến với mức thuế cao cho việc sở hữu từ căn thứ 3 trở lên

2. Chính sách hỗ trợ sinh con:

•    Trợ cấp 5 triệu đồng/tháng cho mỗi trẻ dưới 3 tuổi

•    Miễn phí hoàn toàn dịch vụ chăm sóc sức khỏe cho mẹ và trẻ em dưới 6 tuổi

•    Gia hạn chế độ nghỉ thai sản có lương từ 6 tháng lên 12 tháng

3. Chính sách lao động và thu nhập:

•    Tăng mức lương tối thiểu lên tối thiểu 6 triệu đồng/tháng vào năm 2026

•    Thực thi nghiêm ngặt quy định về thời gian làm việc, tránh tình trạng làm thêm giờ quá mức

•    Phát triển các chính sách hỗ trợ cân bằng cuộc sống - công việc

Việc giải quyết căn bản vấn đề tỷ suất sinh thấp đòi hỏi một cách tiếp cận toàn diện, không chỉ tập trung vào việc kiểm soát giá bất động sản mà còn phải cải thiện toàn bộ môi trường kinh tế - xã hội để tạo điều kiện thuận lợi cho các gia đình trẻ trong việc kết hôn và sinh con. Sự thành công của các chính sách này sẽ quyết định tương lai dân số và sức mạnh kinh tế của Việt Nam trong những thập kỷ tới.

⁂

1.    https://vnexpress.net/muc-sinh-nam-2024-thap-nhat-trong-lich-su-4832770.html    

2.    https://vnexpress.net/gia-nha-lien-tuc-tang-gay-he-luy-bong-bong-4915868.html    

3.    https://vneconomy.vn/nha-dat-phia-nam-gia-khong-bien-dong-nhieu-cau-thap-duy-tri-den-cuoi-nam.htm 

4.    https://www.geocurrents.info/blog/2025/01/13/mapping-chinas-debated-fertility-figures/  

5.    https://www.scmp.com/economy/economic-indicators/article/3295222/chinas-population-drops-third-year-row-despite-uptick-births   

6.    https://vovworld.vn/en-US/news/vietnams-total-fertility-rate-hits-record-low-1361777.vov 

7.    https://www.youtube.com/watch?v=ET5wkkEi8g4   

8.    https://www.youtube.com/watch?v=0BDfSzGlegg 

9.    https://thuvienphapluat.vn/lao-dong-tien-luong/muc-thu-nhap-binh-quan-cua-nguoi-lao-dong-viet-nam-nam-2024-bao-nhieu-36658.html 

10.    https://baocaovien.vn/tin-tuc/thu-nhap-binh-quan-cua-lao-dong-va-muc-song-dan-cu-nam-2024-tang-hon-8/162650.html 

11.    https://vietstock.vn/2025/03/ap-luc-luong-tram-trieu-mua-nha-noi-thanh-gen-z-tho-de-hon-o-vanh-dai-phat-trien-kinh-te-4220-1284102.htm 

12.    https://thoibaotaichinhvietnam.vn/thi-truong-bat-dong-san-da-khep-lai-nam-2024-voi-cac-ket-qua-phuc-hoi-tich-cuc-167692.html 

13.    https://baochinhphu.vn/nam-2024-nguon-cung-bat-dong-san-tang-truong-manh-10224123109473222.htm 

14.    https://www.youtube.com/watch?v=IwMXL50f-1U  

15.    https://vnexpress.net/nuoi-con-den-22-tuoi-moi-thang-ton-15-trieu-dong-4613708.html 

16.    https://vietnamnet.vn/en/young-people-having-fewer-children-due-to-skyrocketing-housing-prices-2380123.html  

17.    https://vneconomy.vn/bat-benh-tim-nguyen-nhan-chinh-dan-den-gia-nha-dat-tang-cao-bat-thuong.htm  

18.    https://baomoi.com/ta-hoa-vi-ty-le-sinh-thap-ky-luc-mot-do-thi-cua-trung-quoc-giam-den-70-chi-phi-y-te-ho-tro-cac-gia-dinh-sinh-con-c49308761.epi 

19.    https://www.newsweek.com/china-racing-stop-population-plunging-world-war-2-levels-2106875  

20.    https://dansinh.dantri.com.vn/vi-tre-em/trung-quoc-trien-khai-bien-phap-ho-tro-cai-thien-ty-le-sinh-20240705225639371.htm 

21.    https://vnexpress.net/dan-so-trung-quoc-giam-nam-thu-ba-lien-tiep-4840414.html 

22.    https://vov.vn/the-gioi/dan-so-trung-quoc-giam-3-nam-lien-tiep-so-tre-so-sinh-lan-dau-tang-sau-7-nam-post1149488.vov 

23.    https://voxchina.org/show-3-382.html  

24.    https://cesi.econ.cuhk.edu.hk/wp-content/uploads/96_The-Effect-of-House-Prices-on-Fertility-Evidence-from-House-Purchase-Restrictions.pdf 

25.    https://papers.ssrn.com/sol3/Delivery.cfm/4985646.pdf?abstractid=4985646&mirid=1 

26.    https://edition.cnn.com/2025/08/05/china/china-childcare-subsidy-intl-hnk 

27.    https://vnexpress.net/nha-dat-ngao-gia-vi-tam-ly-fomo-4773259.html  

28.    https://suckhoedoisong.vn/tam-ly-nguoi-dan-la-van-de-then-chot-day-gia-dat-tang-cao-169241029184431397.htm 

29.    https://thesaigontimes.vn/thi-truong-bat-dong-san-nha-o-viet-nam-thu-bat-mach-chan-benh/ 

30.    https://www.scmp.com/news/people-culture/article/3288539/vietnam-youth-rent-partners-meet-parental-expectations-applicants-must-be-fit-good-cooks