Từ một ý tưởng táo bạo trong buổi giao thời của nền kinh tế đến một thị trường vốn có quy mô hàng triệu tỷ đồng, hành trình phát triển của thị trường chứng khoán Việt Nam là câu chuyện dài của cải cách thể chế, của niềm tin trở lại sau nhiều lần mất mát và của một quyết tâm chưa bao giờ lay chuyển: “Làm thiệt, không làm thử”.

25 năm trước, thị trường chứng khoán Việt Nam mở cửa phiên giao dịch đầu tiên trong sự dè dặt xen lẫn hoài nghi của một nền kinh tế vừa chuyển mình và khép lại với vỏn vẹn 6.000 cổ phiếu được khớp lệnh. 25 năm sau, thị trường chứng khoán đón “sinh nhật” trên “đỉnh cao” mọi thời đại: 1557 điểm. Với hơn 2 tỷ cổ phiếu khớp lệnh, tổng giá trị giao dịch toàn thị trường đạt hơn 52.173 tỷ đồng, cũng là mức cao nhất trong lịch sử.

Những con số ấn tượng ấy là minh chứng sống động cho một thị trường đang “vươn mình” mạnh mẽ sau chặng đường dài của niềm tin và cải cách.

Gần 10 năm đi tìm hình hài để “làm thiệt, không “làm thử”

Con số 25 năm đánh dấu tuổi đời chính thức, nhưng hành trình “đi tìm hình hài” của thị trường chứng khoán Việt Nam thực chất bắt đầu sớm hơn thế. Cuối những năm 80, đầu những năm 90 của thế kỷ trước, khi Việt Nam còn đang còn đang chuyển mình từ cơ chế tập trung bao cấp sang kinh tế thị trường, ý tưởng về việc thành lập thị trường chứng khoán đã được đặt lên bàn nghị sự của những nhà lãnh đạo cao nhất.

Vào một cuộc họp bàn đầu năm 1991, đề xuất của TS. Lê Văn Châu, Phó Thống đốc Ngân hàng Nhà nước bấy giờ về việc thành lập thị trường chứng khoán để tạo vốn cho nền kinh tế đã được Chủ tịch Hội đồng Bộ trưởng Đỗ Mười chấp thuận. Một ban công tác chuyên trách lập tức được hình thành.

Song song với nỗ lực từ phía Trung ương, chính quyền TP. HCM – trung tâm kinh tế năng động phía Nam – cũng ấp ủ một kế hoạch riêng. Tháng 8/1992, một cuộc họp khẩn cấp về thị trường chứng khoán đã diễn ra tại TP. HCM dưới sự chủ trì của Chủ tịch UBND Nguyễn Vĩnh Nghiệp. Bất chấp những hoài nghi rằng “chế độ xã hội chủ nghĩa làm gì có thị trường chứng khoán”, ông Nghiệp vẫn kiên định với quan điểm rằng TP. HCM cần tổ chức thí điểm thị trường chứng khoán để làm tiền đề cho chương trình cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước và huy động vốn cho nền kinh tế. Chưa đầy một năm sau, một bản đề án hoàn chỉnh đã được TP. HCM trình lên Chính phủ.

Thủ tướng Võ Văn Kiệt - Nhà cải cách, đổi mới kinh tế hàng đầu của Đảng, trao đổi với TSKH Lê Văn Châu về việc xây dựng mô hình phát triển thị trường chứng khoán mang bản sắc Việt Nam

Thủ tướng Võ Văn Kiệt khi ấy đã đưa ra một kết luận dứt khoát: “Thị trường chứng khoán là một định chế liên quan trực tiếp đến tài sản của dân, do đó đã làm là phải làm thiệt, không làm thử, không thí điểm”.

Câu nói không chỉ thể hiện quyết tâm chính trị mạnh mẽ, mà còn là lời cam kết đầy trách nhiệm cho một hành trình lâu dài phía trước. Một cuộc “khai sơn phá thạch” thực sự bắt đầu, với muôn vàn trở ngại – từ nhận thức xã hội, sự đồng thuận trong hệ thống, điều kiện vật chất, kỹ thuật, cho đến yếu tố con người và cả phương thức lãnh đạo, chỉ đạo. Khi ấy, kinh tế thị trường quá đỗi mới mẻ, còn “chứng khoán” là lĩnh vực bị xem là đầy rủi ro, thậm chí nhạy cảm.

Dù vậy, các chuyên gia vẫn miệt mài tìm đường đi cho thị trường và kiên trì thuyết phục Chính phủ cũng như toàn xã hội rằng: để nền kinh tế Việt Nam thực sự “cất cánh” bước vào thế kỷ XXI, cần một thị trường vốn hiện đại, chuyên nghiệp và đủ sức nâng đỡ doanh nghiệp. Khi hệ thống ngân hàng chủ yếu cung cấp vốn ngắn hạn, còn doanh nghiệp lại cần nguồn lực trung và dài hạn, cần thiết lập một thị trường chứng khoán đúng nghĩa.

Ngày 28/11/1996, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 75/1996/NĐ-CP về việc thành lập Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (UBCKNN). Tám tháng sau, ngày 25/8/1997, lễ ra mắt UBCKNN được tổ chức trang trọng tại Bảo tàng Hồ Chí Minh. Sự kiện chưa từng có tiền lệ được xem là lời tuyên bố mạnh mẽ với thế giới về sự quyết tâm của Đảng và Chính phủ trong việc phát triển một ngành kinh tế mới đầy tiềm năng trong thời kỳ Đổi mới và cải cách.

Chủ tịch Ủy ban Chứng khoán Nhà nước đầu tiên TSKH Lê Văn Châu phát biểu tại Lễ ra mắt Ủy ban Chứng khoán Nhà nước (ngày 25/8/1997)

Một năm sau cột mốc này, hai văn bản pháp quy quan trọng đối với việc xây dựng và phát triển thị trường chứng khoán bao gồm Nghị định số 48/1998/NĐ-CP về chứng khoán và thị trường chứng khoán và Quyết định số 127/1998/QĐ-CP về việc thành lập hai Trung tâm Giao dịch Chứng khoán tại TP. HCM và Hà Nội được ban hành, định hình sự ra đời của thị trường chứng khoán Việt Nam.

Từng bước trưởng thành (2000 – 2009)

Từ một ý tưởng gây hoài nghi, thị trường chứng khoán đã dần hiện hữu như một biểu tượng cho khát vọng phát triển dài hạn, bền vững của đất nước. Nhưng để ý tưởng ấy thành hình, đội ngũ chuyên gia đã phải mất tới 4 năm để chuẩn bị, từ việc xây dựng cơ chế đến tìm kiếm “hàng hoá”, thuyết phục doanh nghiệp “lên sàn”. Quãng thời gian ấy đủ để thấy rằng, một thị trường vốn đúng nghĩa không thể dựng nên bằng sự nôn nóng. Nó cần lòng kiên nhẫn, cần niềm tin như người đi giữa đêm mà vẫn tin vào bình minh.

Ngày 28/7/2000, một tuần sau khi Trung tâm Giao dịch Chứng khoán TP. HCM (HoSTC) được thành lập, phiên giao dịch đầu tiên đã chính thức diễn ra, với chỉ hai mã cổ phiếu: REE của Công ty Cổ phần Cơ điện lạnh và SAM của Công ty Cổ phần Cáp và Vật liệu Viễn thông (nay là Công ty Cổ phần SAM Holdings), cùng giá trị niêm yết khiêm tốn: 270 tỷ đồng. Thời điểm đó, mỗi tuần chỉ có 3 phiên giao dịch, mỗi phiên kéo dài vỏn vẹn 2 giờ đồng hồ và thực hiện khớp lệnh 1 lần.

Ngày 4/8/2000, thị trường chứng khoán có thêm sản phẩm niêm yết mới là Trái phiếu Chính phủ và đến ngày 15/11/2000, trái phiếu doanh nghiệp đầu tiên, được giao dịch trên sàn. Kết thúc năm 2000, thị trường có tổng cộng 5 cổ phiếu niêm yết, giá trị vốn hoá đạt 986 tỷ đồng, tương đương 0,28% GDP.

Dấu mốc đáng nhớ tiếp theo diễn ra vào phiên giao dịch thứ 102, ngày 2/4/2001, khi thị trường ghi nhận giao dịch đầu tiên của nhà đầu tư nước ngoài: một cá nhân người Anh mua 100 cổ phiếu TMS với giá 65.000 đồng/cổ phiếu. Từ đây, dòng vốn ngoại bắt đầu hiện diện trên thị trường Việt Nam.

Bước sang năm 2002, hạ tầng kỹ thuật được cải thiện khi chu kỳ thanh toán rút từ T+4 xuống T+3, giúp tăng tốc độ quay vòng dòng tiền. Đến tháng 3, số phiên giao dịch trong tuần được nâng từ 3 lên 5, từng bước thúc đẩy thanh khoản thị trường.

Ngày 28/8/2003, công ty quản lý quỹ đầu tiên – VietFund Management (VFM) – chính thức đi vào hoạt động, mở đường cho các quỹ đầu tư chuyên nghiệp tham gia thị trường. Một năm sau, vào 8/11/2004, chứng chỉ quỹ đầu tiên mang mã VFMVF1 được niêm yết, đánh dấu bước tiến mới trong đa dạng hoá sản phẩm và thu hút nhà đầu tư tổ chức.

Năm 2005, thị trường chứng khoán tiếp tục được củng cố về mặt cấu trúc: Trung tâm Giao dịch Chứng khoán Hà Nội (HaSTC) đi vào hoạt động, Trung tâm Lưu ký Chứng khoán được thành lập và phiên đấu giá cổ phần hóa đầu tiên được tổ chức thành công. Đặc biệt, việc Chính phủ cho phép nâng tỷ lệ sở hữu nước ngoài tại doanh nghiệp từ 30% lên 49% ở nhiều lĩnh vực được xem là cú hích lớn, mở rộng cánh cửa hội nhập với dòng vốn quốc tế.

Năm 2006 là bước ngoặt mang tính thể chế khi Luật Chứng khoán đầu tiên được Quốc hội thông qua vào ngày 29/6. Cũng trong năm này, sự kiện Vinamilk chính thức niêm yết đã lập tức nhân đôi vốn hóa sàn HoSE chỉ sau một phiên. Tính đến hết năm, với 74 doanh nghiệp mới lên sàn, vốn hóa toàn thị trường tăng từ 7.400 tỷ đồng lên 148.000 tỷ đồng. VN-Index khép lại năm ở mốc 752 điểm, tăng tới 144% so với đầu năm.

Sức nóng tiếp tục lan tỏa sang năm 2007. Thời gian giao dịch được mở rộng, từ 8h30 đến 11h thay vì bắt đầu từ 9h như trước, tạo điều kiện thuận lợi hơn cho các nhà đầu tư. Ngày 12/3/2007, chỉ số VN-Index đạt đỉnh lịch sử khi kết phiên ở 1.170,67 điểm, gấp 3,9 lần so với thời điểm đầu năm 2006. Làn sóng IPO của doanh nghiệp nhà nước với những cái tên như Bảo Việt, Đạm Phú Mỹ, Vietcombank,… được xem là những chất xúc tác chính đưa VN-Index lên đỉnh.

Để tạo tính thanh khoản cho thị trường và tăng cơ hội cho nhà đầu tư, giao dịch khớp lệnh liên tục chính thức được áp dụng vào ngày 30/7. Đến 8/8/2007, Trung tâm Giao dịch Chứng khoán TP Hồ Chí Minh chuyển thành Sở Giao dịch Chứng khoán TP Hồ Chí Minh (HoSE).

Tuy nhiên, thời hoàng kim không kéo dài. Năm 2008, khủng hoảng tài chính toàn cầu khiến VN-Index lao dốc, giảm 66%, về mức 316 điểm. Vốn hóa HoSE “bốc hơi” 195.000 tỷ đồng. UBCKNN phải điều chỉnh biên độ dao động giá liên tục tới 4 lần để bình ổn thị trường.

Sau đó, nỗ lực hiện đại hóa vẫn tiếp tục. Ngày 12/1/2009, HOSE triển khai giao dịch trực tuyến – dấu mốc quan trọng giúp thị trường Việt Nam tiệm cận thông lệ quốc tế. Ngày 24/6 cùng năm, thị trường UPCoM – nơi giao dịch cổ phiếu công ty đại chúng chưa niêm yết – chính thức đi vào vận hành.

Nhìn lại giai đoạn đầu tiên ấy – hơn một thập kỷ mở đường – thị trường chứng khoán Việt Nam đã trải qua không ít tăng trầm. Có thăng hoa rực rỡ, có khủng hoảng chao đảo, có kỳ vọng vỡ òa và cả những bài học cay đắng.

Nuôi dưỡng những ước mơ lớn lao (2010 – 2019)

Bước sang giai đoạn 2010 – 2019, thị trường chứng khoán Việt Nam chuyển mình từ giai đoạn mở đường sang phát triển chiều sâu, khi các khung pháp lý, sản phẩm và công cụ đầu tư liên tục được hoàn thiện, từng bước hiện thực hóa những khát vọng lớn lao.

Năm 2010, Quốc hội thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Chứng khoán, khắc phục các bất cập như hạn chế hành vi thao túng giá, lũng đoạn thị trường, đồng thời khuyến khích phát hành chứng khoán ra công chúng trên nền tảng thị trường có tổ chức.

Năm 2012, HOSE đưa vào vận hành nhiều cải tiến kỹ thuật: ra mắt chỉ số VN30 vào ngày 6/2, kéo dài thời gian giao dịch sang buổi chiều (6/6), áp dụng lệnh thị trường (3/10). Cũng trong giai đoạn này, chu kỳ thanh toán được rút ngắn từ T+4 xuống T+3, giúp tăng tốc độ luân chuyển dòng tiền.

Năm 2014, bộ chỉ số HOSE được mở rộng với VNMidcap, VNSmallcap và VN100, tạo cơ sở cho các sản phẩm đầu tư theo chỉ số, ETF, và phái sinh. Ngày 6/10, quỹ ETF nội đầu tiên – E1VFMVN30 – chính thức ra mắt, mô phỏng theo rổ VN30 với quy mô khởi điểm 202 tỷ đồng, đánh dấu bước tiến mới trong việc đa dạng hóa sản phẩm đầu tư.

Năm 2015, một cánh cửa lớn được mở ra cho dòng vốn quốc tế khi Chính phủ cho phép nhà đầu tư nước ngoài được sở hữu không giới hạn cổ phần tại các doanh nghiệp đại chúng không thuộc ngành nghề kinh doanh có điều kiện.

Năm 2017, thị trường thăng hoa với hàng loạt kỷ lục: VN-Index tăng hơn 45%, vốn hóa tăng 70%, giá trị danh mục của nhà đầu tư nước ngoài vượt 31 tỷ USD, và tổng giá trị mua ròng của khối ngoại đạt hơn 44.000 tỷ đồng. Tháng 7, chỉ số VNX50 – hợp nhất các cổ phiếu vốn hóa lớn từ cả hai sàn HOSE và HNX – được ra đời, phản ánh nỗ lực hợp nhất thông tin thị trường.

Tháng 4/2018, VN-Index “phá đỉnh” lịch sử với 1.204,33 điểm, khối ngoại tiếp tục đổ vốn mạnh mẽ với giá trị mua ròng hơn 43.900 tỷ đồng; giá trị IPO dẫn đầu Đông Nam Á. Cũng trong năm này, thị trường chứng khoán Việt Nam lần đầu lọt vào danh sách theo dõi nâng hạng của FTSE Russell.

Năm 2019, thị trường đón nhận sản phẩm mới – chứng quyền có đảm bảo (CW), chính thức giao dịch từ ngày 28/6. Ngày 18/11, HOSE ra mắt ba bộ chỉ số đầu tư chiến lược: VN Diamond, VNFinSelect và VNFinLead, góp phần giải bài toán hết room ngoại và mở đường cho loạt quỹ ETF chuyên biệt.

Cùng năm, Thủ tướng phê duyệt Đề án thành lập Sở Giao dịch Chứng khoán Việt Nam theo mô hình công ty mẹ – con, hợp nhất HoSE và HNX nhằm thống nhất đầu mối quản lý, đảm bảo tính minh bạch, hiệu quả và chuẩn hóa vận hành toàn thị trường.

Ngày 26/11/2019, Quốc hội chính thức thông qua Luật Chứng khoán sửa đổi. Luật sửa đổi có nhiều điểm mới được bổ sung nhằm minh bạch hóa thị trường chứng khoán và bảo vệ nhà đầu tư; đề ra các biện pháp bảo đảm an ninh, an toàn; thống nhất chỉ có một sở giao dịch chứng khoán duy nhất làm đầu mối quản trị điều hành, quản trị rủi ro và trực tiếp tổ chức giao dịch chứng khoán…

Khép lại năm 2019, VN-Index dừng ở mức 961 điểm, tăng 7,7% so với đầu năm – mức tăng cao nhất trong khu vực Đông Nam Á, khẳng định sức hút ngày càng lớn của thị trường chứng khoán Việt Nam trên bản đồ tài chính khu vực. Đáng chú ý, MSCI - tổ chức xếp hạng có ảnh hưởng lớn nhất đến dòng vốn đầu tư toàn cầu, cũng nhắc đến Việt Nam trong báo cáo đánh giá thị trường.

“Từ đỉnh cao tới vực sâu” và nỗ lực vươn mình (2020 – 2025)

Năm 2020, thị trường chứng khoán Việt Nam mở đầu thập kỷ mới bằng một cú sốc chưa từng có: VN-Index lao dốc 31% trong quý I, rơi xuống 662,53 điểm khi dịch COVID-19 bao trùm toàn cầu. Nhưng cũng chính từ đáy sâu đó, thị trường khởi động một cuộc phục hồi ngoạn mục, chạm mốc 1.500 điểm vào cuối năm 2021 – đánh dấu một trong những giai đoạn tăng trưởng ấn tượng nhất trong lịch sử.

Đại dịch COVID-19, những tưởng là “cơn cuồng phong”, bất ngờ trở thành chất xúc tác cho sự phổ cập của đầu tư cá nhân tại Việt Nam. Chỉ trong hai năm 2020–2021, hơn 4 triệu tài khoản chứng khoán được mở mới, thanh khoản thị trường lần đầu đạt quy mô tỷ USD mỗi phiên. Một thế hệ nhà đầu tư F0 ra đời, góp phần biến thị trường chứng khoán thành kênh dẫn vốn chủ lực trong bối cảnh lãi suất thấp và dòng tiền dồi dào.

Chỉ số VN-Index duy trì và liên tục tăng, thậm chí “phá đỉnh” đạt trên 1.528,57 điểm vào ngày 6/1/2022. Đây được xem là giai đoạn “vàng” của thị trường, khi tâm lý lạc quan lan tỏa, dòng tiền nhàn rỗi ồ ạt đổ vào và sắc xanh gần như hiện diện liên tục qua từng phiên giao dịch.

Tuy nhiên, khi tốc độ dòng tiền vượt xa tốc độ hiểu biết, những bất ổn bắt đầu xuất hiện. Chuỗi các vụ việc thao túng giá cổ phiếu, phát hành trái phiếu thiếu minh bạch bị phanh phui và các cú sốc niềm tin như Tân Hoàng Minh, FLC, Vạn Thịnh Phát... đã đẩy VN-Index lao dốc, chạm đáy 911,9 điểm vào tháng 11 – mức giảm hơn 40%, sâu nhất thế giới trong năm đó.

Bước sang 2023, thị trường mang theo tâm lý thận trọng và nghi ngờ. Dù có thời điểm hồi phục lên 1.250 điểm, chỉ số nhanh chóng quay đầu giảm về vùng 1.020 điểm chỉ sau chưa đầy hai tháng. Biến động mạnh khiến nhiều nhà đầu tư mất đi phần lớn thành quả tích lũy trong thời gian ngắn.

Năm 2024, trong khi thị trường chứng khoán Việt Nam còn đang “vật lộn” để vượt qua mốc “ám ảnh” 1.200 điểm, một nỗi buồn chưa từng có lại ập đến: khối ngoại bán ròng kỷ lục.

Thị trường tiếp tục gặp sóng gió đầu tháng 4/2025 khi cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump công bố chính sách thuế đối ứng với nhiều đối tác thương mại, trong đó có Việt Nam. Đây dược xem là một sự kiện "thiên nga đen", khiến VN-Index mất 20% giá trị chỉ trong một tuần.

Lần này, với sức đề kháng được cải thiện, thị trường nhanh chóng phục hồi. Đến phiên giao dịch ngày 28/7/2025, VN-Index đã vượt đỉnh lịch sử, tái lập niềm tin vào sức bền nội tại.

Đằng sau sự hồi phục đó là cả một quá trình cải cách mạnh mẽ, mang tính hệ thống và nhất quán trong 5 năm trở lại đây – đặc biệt là từ năm 2024, khi cuộc đua nâng hạng thị trường chính thức bước vào giai đoạn nước rút.

Tháng 11/2024, Thông tư 68/2024/TT-BTC chính thức có hiệu lực, mở đường cho việc áp dụng cơ chế non-prefunding – một trong những “nút thắt kỹ thuật” từng cản trở quá trình nâng hạng thị trường Việt Nam. Ngày 29/11/2024, trong khuôn khổ Kỳ họp thứ 8, Quốc hội khóa XV, các đại biểu đã biểu quyết thông qua Luật Chứng khoán sửa đổi. Điểm nhấn quan trọng của lần sửa đổi này là việc hoàn thiện khung pháp lý cho hoạt động bù trừ và thanh toán giao dịch chứng khoán theo mô hình đối tác thanh toán trung tâm (CCP), giải quyết căn cơ bài toán non-prefunding.

Ngày 29/11/2024, Quốc hội bấm nút thông qua Luật Chứng khoán sửa đổi.

Ngày 9/12/2024, chỉ ít ngày sau, Bộ Tài chính công bố lấy ý kiến dự thảo sửa đổi Nghị định 155, trong đó đáng chú ý là đề xuất tháo gỡ rào cản về room ngoại – một bước đi thể hiện sự khẩn trương và quyết liệt của cơ quan quản lý nhằm gỡ bỏ những rào cản cuối cùng cho mục tiêu nâng hạng.

Ngày 5/5/2025, hệ thống công nghệ thông tin mới KRX chính thức đi vào vận hành sau hơn một thập kỷ trễ hẹn, là một mảnh ghép quan trọng, hỗ trợ tích cực cho quá trình nâng hạng thị trường chứng khoán.

Nhìn lại chặng đường phát triển của thị trường chứng khoán Việt Nam, thứ đọng lại không đơn thuần là những cột mốc pháp lý hay biến động điểm số mà là tinh thần hành động quyết liệt “đã làm là phải làm thiệt, không làm thử” mà cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt từng xác lập từ buổi đầu khai mở.

“Làm thiệt” hôm nay là nỗ lực nâng chuẩn vận hành theo thông lệ quốc tế; là sự kiên trì theo đuổi minh bạch hóa, bảo vệ nhà đầu tư, xử lý triệt để các sai phạm. Đó cũng chính là nền tảng để Việt Nam tự tin bước vào kỷ nguyên mới, với một vị thế mới trên bản đồ tài chính toàn cầu.

Link gốc