“Việt Nam là một quốc gia không giàu nhưng hoàn toàn có khả năng giúp nhiều quốc gia khác chiến thắng đói nghèo thông qua trồng lúa”. Đó là những tâm nguyện của cố GS.TS Võ Tòng Xuân (1940-2024) khi lan tỏa những giá trị của khuyến nông (KN) Việt Nam ra nhiều nước trên thế giới.
GS.TS Võ Tòng Xuân (phải ảnh) và đại tá Phạm Ngọc Trọng, hai người từng tham gia vào công cuộc khai thác Đồng Tháp Mười từ những ngày đầu. Ảnh: Lâm Điền
Khai mở khuyến nông cho vựa lúa
Chuyện bắt đầu vào năm 1971, giữa lúc sự nghiệp đang thăng tiến tại Viện Nghiên cứu lúa quốc tế (IRRI), thạc sĩ Võ Tòng Xuân tình nguyện về làm giảng viên Trường Nông nghiệp thuộc Viện Đại học Cần Thơ (nay là Trường Nông nghiệp, Đại học Cần Thơ).
Do trường mới thành lập, ông làm việc như con thoi. Phụ trách dạy 7 môn học, hằng năm hướng dẫn 20 sinh viên làm công trình tốt nghiệp. Không chỉ là người đầu tiên biên soạn giáo trình môn “Phổ biến” - tiền thân của bộ môn KN ngày nay, ông còn sáng tạo ra nhiều mô hình “KN cộng đồng”. Ngoài giờ giảng dạy, ông cùng sinh viên lăn xả trên các cánh đồng hướng dẫn nhà nông nhiều đời gắn bó với cây lúa mùa truyền thống, làm quen với cây lúa cao sản.
Khẳng định đẳng cấp quốc tế
Nhiều sáng kiến KN của GS Xuân không chỉ thiết thực mà còn mang tầm khoa học thế giới. Đây cũng chính là mấu chốt quan trọng giúp ông vượt qua 1.400 đề cử đến từ 90 quốc gia, vùng lãnh thổ để đạt Giải thưởng VinFuture năm 2023 dành cho Nhà khoa học đến từ các nước đang phát triển.
Đầu năm 1976, nông dân ĐBSCL rơi vào khốn khó khi hầu hết các giống lúa cao sản đương thời như: TN73-2, IR26 bị cháy rầy nâu biotype 2. Qua liên lạc, ông được tiến sĩ Gurdev Khush (Viện IRRI) gửi 5gr hạt giống lúa IR36 qua đường bưu điện. Lúc này giống lúa IR36 cũng được gửi đến nhiều quốc gia, nhưng chỉ ở Việt Nam mới gây được “tiếng vang toàn cầu” nhờ có sáng kiến của GS Xuân.
Lượng lúa giống nằm gọn trong bao thư. Trong khi ĐBSCL có hàng nghìn nhà nông cần, nên GS Xuân sáng kiến ra giải pháp nhân giống nhanh nhất: Khi cây lúa được 3 nhánh, tiếp tục tách ra, rồi cấy 1 tép/bụi... Nhờ đó chỉ sau 3 tháng, từ 5gr hạt ban đầu, đã thu về 2 tấn giống.
Đến đây, ông lại khai sinh mô hình KN mà trước đó chưa từng có trên toàn cầu: Thuyết phục lãnh đạo ĐH Cần Thơ “đóng cửa toàn trường” để ông làm tổng chỉ huy đưa sinh viên ra giúp nông dân. Sau khi huấn luyện cấp tốc cho hơn 2.000 sinh viên 3 phương pháp cơ bản: Sản xuất mạ, chuẩn bị đất cấy và kỹ thuật cấy lúa 1 tép/bụi… mỗi nhóm mang 1kg lúa giống để cấy ra 1.000m². Nhờ đó mà cả ĐBSCL chiến thắng rầy nâu.
Khuyến nông quốc tế
Không chỉ đặt nền móng KN quốc nội, ông còn đóng góp cho KN quốc tế. Trong thời gian học tập ở Philippines, ông đã hướng dẫn người bản địa trồng lúa. Thông qua lần chụp ảnh đám cưới ở Philippines, ông quen biết với vợ chồng bà Quizon - điền chủ ở Bantangas. Thấy tá điền ở đây rất nghèo do thiếu kỹ thuật canh tác, ông đã tình nguyện trợ giúp. Mỗi Chủ nhật, ông đi xe đò đến làm KN. Bắt đầu bằng mấy buổi huấn luyện kỹ thuật trồng lúa cao sản, kế đó đem hạt giống lúa mới cho họ trồng theo đúng kỹ thuật, rồi kiểm tra đồng ruộng, kịp thời hướng dẫn tá điền chăm sóc lúa. Nhờ đó mà chỉ 2 năm sau, các tá điền trúng mùa, được thu nhập cao.
Khi bước vào tuổi U70, ông sẵn sàng đi hơn nửa vòng trái đất để làm KN cho người dân “lục địa già”. Năm 2006, Đại sứ Cộng hòa Sierra Leone tại Bắc Kinh bay đến Việt Nam mời GS Xuân sang giúp quốc gia Tây Phi trồng lúa nước. “Việt Nam là một quốc gia không giàu nhưng hoàn toàn có khả năng giúp nhiều quốc gia khác chiến thắng đói nghèo thông qua trồng lúa” - với tâm thế đó, ông mạnh dạn nhận lời.
GS.TS Võ Tòng Xuân (6.9.1940 - 19.8.2024, An Giang) là Ủy viên Hội đồng quản trị Viện IRRI, Trung tâm Khoai tây quốc tế, Học viện Quản trị Á Châu; Hội đồng (HĐ) Tư vấn nông nghiệp quốc tế; HĐ Tư vấn tổ chức công nghệ sinh học nông nghiệp; Tổ chức Rockefeller; HĐ Tư vấn Trung tâm Phát triển bền vững Mê Kông.
Ủy viên Ban điều hành Chương trình giám sát hệ sinh thái sông Mê Kông; HĐ Quốc gia về chính sách khoa học công nghệ; HĐ Chức danh giáo sư Nhà nước; HĐ Quốc gia chỉ đạo biên soạn Từ điển bách khoa Việt Nam; HĐ Quốc gia giáo dục; HĐ quốc tế về quản trị...
Ông được tặng thưởng nhiều danh hiệu cao quý: Anh hùng Lao động, Nhà giáo Nhân dân, Huân chương Lao động hạng Nhất; cùng nhiều giải thưởng trong nước và quốc tế.
