Thị trường điện tự do tại Mỹ đang đem đến những kết quả m&agrave; nhiều người kh&ocirc;ng ngờ tới.

<img alt="" src="https://static.fireant.vn/Upload/20250905/images/2025-09-05_155752.png" style="height:338px; width:600px" />

Ng&agrave;nh điện của Mỹ, một mạng lưới phức tạp v&agrave; l&acirc;u đời, đang đối mặt với những th&aacute;ch thức nghi&ecirc;m trọng m&agrave; nhiều người d&acirc;n đang cảm nhận qua h&oacute;a đơn tiền điện ng&agrave;y c&agrave;ng tăng v&agrave; c&aacute;c vụ mất điện thường xuy&ecirc;n.

Từ một cơ chế độc quyền được quy định chặt chẽ, một số bang của Mỹ đ&atilde; chuyển sang m&ocirc; h&igrave;nh thị trường điện tự do, với kỳ vọng sẽ th&uacute;c đẩy cạnh tranh v&agrave; giảm gi&aacute;. Tuy nhi&ecirc;n, thực tế lại cho thấy điều ngược lại.

Leo thang

Ng&agrave;nh điện ở Mỹ gồm ba kh&acirc;u ch&iacute;nh &ndash; ph&aacute;t điện, truyền tải v&agrave; ph&acirc;n phối &ndash; do c&aacute;c đơn vị kh&aacute;c nhau đảm nhiệm (nh&agrave; m&aacute;y ph&aacute;t điện, c&ocirc;ng ty truyền tải, c&ocirc;ng ty ph&acirc;n phối). Đa số tiểu bang duy tr&igrave; cơ chế độc quyền điều tiết (IOU &ndash; c&ocirc;ng ty tư nh&acirc;n đầu tư), trong khi một số tiểu bang đ&atilde; mở cửa cạnh tranh ph&aacute;t điện v&agrave; b&aacute;n bu&ocirc;n kể từ thập ni&ecirc;n 1990.

Những năm 1990, nước Mỹ bước v&agrave;o một cuộc cải c&aacute;ch lớn: t&aacute;ch bạch ng&agrave;nh điện (unbundling) v&agrave; mở cửa thị trường. C&aacute;c bang như California, Texas, New York đi đầu trong &quot;tự do h&oacute;a&quot; &ndash; cho ph&eacute;p nhiều c&ocirc;ng ty tư nh&acirc;n tham gia ph&aacute;t điện, b&aacute;n điện v&agrave; cạnh tranh. C&aacute;c m&ocirc; h&igrave;nh l&yacute; thuyết hứa hẹn về việc cạnh tranh sẽ hạ gi&aacute;, khuyến kh&iacute;ch đầu tư hạ tầng, đem lại lợi &iacute;ch cho người ti&ecirc;u d&ugrave;ng.

<img alt="" src="https://static.fireant.vn/Upload/20250905/images/screencapture-file-c-users-admin-desktop-chat-html-2025-09-05-16_23_07.png" style="height:357px; width:600px" />

Ba thập kỷ sau, thực tế lại cho thấy điều ngược lại ở nhiều nơi khi gi&aacute; điện b&aacute;n lẻ tăng nhanh hơn lạm ph&aacute;t, c&ograve;n lưới điện th&igrave; xuống cấp, mất điện diện rộng ng&agrave;y c&agrave;ng thường xuy&ecirc;n.

M&ocirc; h&igrave;nh thị trường điện của Mỹ được chia th&agrave;nh hai dạng ch&iacute;nh: độc quyền được quy định (regulated monopoly) v&agrave; thị trường tự do (deregulated market).

Ở m&ocirc; h&igrave;nh độc quyền được quy định (chiếm ưu thế ở khu vực Đ&ocirc;ng Nam, T&acirc;y Bắc v&agrave; phần lớn miền T&acirc;y), một c&ocirc;ng ty điện lực duy nhất sẽ chịu tr&aacute;ch nhiệm sản xuất, truyền tải v&agrave; ph&acirc;n phối điện trong một khu vực cụ thể. Gi&aacute; điện được ch&iacute;nh quyền bang ph&ecirc; duyệt, đảm bảo c&ocirc;ng ty c&oacute; đủ doanh thu để vận h&agrave;nh v&agrave; bảo tr&igrave; cơ sở hạ tầng, nhưng kh&ocirc;ng được ph&eacute;p thu lợi nhuận qu&aacute; mức.

Người ti&ecirc;u d&ugrave;ng trong c&aacute;c thị trường n&agrave;y kh&ocirc;ng c&oacute; quyền lựa chọn nh&agrave; cung cấp điện v&agrave; phải mua điện từ c&ocirc;ng ty tiện &iacute;ch địa phương với mức gi&aacute; do c&aacute;c Ủy ban Tiện &iacute;ch C&ocirc;ng cộng của tiểu bang (PUCs) quy định.

Với m&ocirc; h&igrave;nh thị trường tự do (chủ yếu ở Đ&ocirc;ng Bắc, Trung T&acirc;y, Texas v&agrave; California) th&igrave; nhiều tranh c&atilde;i đang diễn ra.

Thay v&igrave; một c&ocirc;ng ty độc quyền, c&aacute;c c&ocirc;ng ty sản xuất điện (nh&agrave; m&aacute;y điện) sẽ b&aacute;n điện th&ocirc;ng qua c&aacute;c thị trường b&aacute;n bu&ocirc;n (wholesale markets) do c&aacute;c tổ chức độc lập như Tổ chức Hệ thống Độc lập (ISO-Independent System Operator) hoặc Tổ chức Truyền tải Khu vực (RTO-Regional Transmission Organization) quản l&yacute;. C&aacute;c c&ocirc;ng ty b&aacute;n lẻ sẽ mua điện từ thị trường n&agrave;y v&agrave; b&aacute;n lại cho người ti&ecirc;u d&ugrave;ng.

Thoạt nh&igrave;n, m&ocirc; h&igrave;nh n&agrave;y c&oacute; vẻ tạo ra sự cạnh tranh v&agrave; hiệu quả. Tuy nhi&ecirc;n, n&oacute; lại ẩn chứa một vấn đề cốt l&otilde;i: lợi nhuận được ưu ti&ecirc;n hơn t&iacute;nh ổn định v&agrave; an to&agrave;n của hệ thống. Trong một thị trường cạnh tranh, c&aacute;c c&ocirc;ng ty sản xuất điện lu&ocirc;n t&igrave;m c&aacute;ch cắt giảm chi ph&iacute; để tối đa h&oacute;a lợi nhuận. Điều n&agrave;y thường dẫn đến việc tr&igrave; ho&atilde;n c&aacute;c khoản đầu tư cần thiết v&agrave;o bảo tr&igrave; v&agrave; n&acirc;ng cấp cơ sở hạ tầng.

Ở c&aacute;c thị trường tự do, gi&aacute; điện b&aacute;n bu&ocirc;n được x&aacute;c định theo &quot;Locational Marginal Pricing&quot; (LMP) &ndash; gi&aacute; ở mỗi khu vực dựa tr&ecirc;n cung cầu tức thời v&agrave; chi ph&iacute; truyền tải. Khi nguồn cung bị gi&aacute;n đoạn (b&atilde;o, nắng n&oacute;ng, thiếu nhi&ecirc;n liệu), gi&aacute; lập tức tăng vọt, thậm ch&iacute; gấp h&agrave;ng chục lần, v&agrave; phần tăng n&agrave;y được chuyển thẳng v&agrave;o h&oacute;a đơn của người ti&ecirc;u d&ugrave;ng.

V&iacute; dụ tại bang Texas m&ugrave;a đ&ocirc;ng năm 2021, Cơ quan Th&ocirc;ng tin Năng lượng Mỹ (EIA) cho biết gi&aacute; b&aacute;n bu&ocirc;n tại thị trường ERCOT (Texas) c&oacute; l&uacute;c đạt 9.000 USD/MWh (so với mức b&igrave;nh thường khoảng 30&ndash;50 USD) trong khoảng 77 giờ, từ nửa đ&ecirc;m 15/2 đến s&aacute;ng 19/2., khiến h&agrave;ng trăm ngh&igrave;n hộ nhận h&oacute;a đơn h&agrave;ng chục ngh&igrave;n USD.

<img alt="" src="https://static.fireant.vn/Upload/20250905/images/2025-09-05_154400.png" style="height:353px; width:600px" />

Để đ&aacute;p ứng nhu cầu điện tăng vọt trong những ng&agrave;y nắng n&oacute;ng hoặc gi&aacute; lạnh, c&aacute;c c&ocirc;ng ty buộc phải vận h&agrave;nh c&aacute;c nh&agrave; m&aacute;y điện dự ph&ograve;ng, thường l&agrave; những nh&agrave; m&aacute;y đắt đỏ v&agrave; &iacute;t hiệu quả hơn. Chi ph&iacute; n&agrave;y, c&ugrave;ng với chi ph&iacute; đầu tư v&agrave;o hạ tầng để đ&aacute;p ứng nhu cầu đỉnh điểm, được t&iacute;nh v&agrave;o gi&aacute; điện cuối c&ugrave;ng.

Ngo&agrave;i gi&aacute; năng lượng, người d&acirc;n phải trả th&ecirc;m ph&iacute; truyền tải, ph&acirc;n phối, ph&iacute; bảo tr&igrave; lưới, phụ ph&iacute; m&ocirc;i trường&hellip;

Hầu hết lưới điện của Mỹ được x&acirc;y dựng từ những năm 1950-1960 với tuổi đời trung b&igrave;nh hơn 40 năm. Để t&iacute;ch hợp năng lượng t&aacute;i tạo v&agrave; n&acirc;ng cấp cơ sở hạ tầng, cần phải đầu tư h&agrave;ng ngh&igrave;n tỷ đ&ocirc; la. Chi ph&iacute; khổng lồ n&agrave;y cuối c&ugrave;ng lại đổ l&ecirc;n vai người ti&ecirc;u d&ugrave;ng.

Trong m&ocirc;i trường tư nh&acirc;n h&oacute;a, c&aacute;c c&ocirc;ng ty ph&acirc;n phối c&oacute; động lực tối đa h&oacute;a lợi nhuận th&ocirc;ng qua phụ ph&iacute;, v&igrave; đ&acirc;y l&agrave; khoản được cơ quan điều tiết ph&ecirc; duyệt v&agrave; gần như &quot;chắc ăn&quot;.

B&ecirc;n cạnh đ&oacute;, nước Mỹ vẫn phụ thuộc phần lớn v&agrave;o kh&iacute; đốt tự nhi&ecirc;n (chiếm khoảng 43% sản lượng điện). Gi&aacute; kh&iacute; đốt biến động tr&ecirc;n thị trường thế giới trực tiếp đẩy gi&aacute; điện l&ecirc;n cao.

Một yếu tố nữa g&acirc;y tranh c&atilde;i l&agrave; doanh nghiệp tư nh&acirc;n thường ưu ti&ecirc;n c&aacute;c dự &aacute;n năng lượng nhanh sinh lời (như điện kh&iacute;) thay v&igrave; n&acirc;ng cấp hạ tầng truyền tải vốn tốn k&eacute;m v&agrave; chậm ho&agrave;n vốn. Việc hiện đại h&oacute;a lưới điện gi&agrave; cỗi v&agrave; x&acirc;y dựng cơ sở hạ tầng mới để t&iacute;ch hợp năng lượng t&aacute;i tạo đ&ograve;i hỏi một khoản đầu tư t&agrave;i ch&iacute;nh khổng lồ.

Chi ph&iacute; n&agrave;y, bao gồm cả việc n&acirc;ng cấp đường d&acirc;y truyền tải v&agrave; thiết lập hệ thống dự ph&ograve;ng, thường được chuyển sang người ti&ecirc;u d&ugrave;ng dưới dạng ph&iacute; giao h&agrave;ng, ph&iacute; c&ocirc;ng suất, hoặc tăng gi&aacute; tiện &iacute;ch.

Kết quả l&agrave;, hạ tầng truyền tải trở th&agrave;nh &quot;n&uacute;t thắt cổ chai&quot;, vừa hạn chế khả năng khai th&aacute;c năng lượng t&aacute;i tạo, vừa khiến chi ph&iacute; truyền tải tăng cao.

B&aacute;o c&aacute;o của Hội Kỹ sư D&acirc;n dụng Mỹ (ASCE) cho thấy cơ sở hạ tầng điện của Mỹ chỉ đạt điểm (C-). Khoảng 70% đường d&acirc;y truyền tải điện đ&atilde; hơn 25 tuổi, với một phần tư số đường d&acirc;y đ&atilde; hoạt động tr&ecirc;n 50 năm. T&igrave;nh trạng n&agrave;y l&agrave; nguy&ecirc;n nh&acirc;n ch&iacute;nh g&acirc;y ra c&aacute;c vụ mất điện lớn.

Quay lại vụ việc ở bang Texas năm 2021. Lưới điện Texas, thuộc hệ thống độc lập ERCOT (Electric Reliability Council of Texas), kh&ocirc;ng được kết nối chặt chẽ với c&aacute;c lưới điện lớn kh&aacute;c v&agrave; hoạt động trong một thị trường ho&agrave;n to&agrave;n tự do.

Khi nhiệt độ xuống thấp, c&aacute;c nh&agrave; m&aacute;y điện (cả kh&iacute; đốt v&agrave; điện gi&oacute;) kh&ocirc;ng được trang bị để chống chọi với băng tuyết đ&atilde; đồng loạt ngừng hoạt động. Hậu quả l&agrave; hơn 4,5 triệu người bị mất điện, g&acirc;y ra c&aacute;i chết của h&agrave;ng trăm người v&agrave; thiệt hại kinh tế ước t&iacute;nh l&ecirc;n tới 195 tỷ USD.

<img alt="" src="https://static.fireant.vn/Upload/20250905/images/2025-09-05_155735.png" style="height:403px; width:598px" />

Vụ việc n&agrave;y đ&atilde; phơi b&agrave;y sự thất bại của một thị trường thiếu sự gi&aacute;m s&aacute;t, nơi c&aacute;c c&ocirc;ng ty sản xuất điện kh&ocirc;ng c&oacute; động lực để chi tiền v&agrave;o việc n&acirc;ng cấp c&aacute;c nh&agrave; m&aacute;y của họ. Họ chỉ quan t&acirc;m đến việc giảm chi ph&iacute; để cạnh tranh, bỏ qua c&aacute;c yếu tố an to&agrave;n v&agrave; độ bền.

Bất cập

Thị trường điện tự do của Mỹ, trong nhiều trường hợp, đ&atilde; thất bại trong việc mang lại lợi &iacute;ch cho người ti&ecirc;u d&ugrave;ng. Thay v&igrave; giảm gi&aacute;, n&oacute; đ&atilde; tạo ra một m&ocirc;i trường nơi gi&aacute; điện dễ bị biến động v&agrave; cơ sở hạ tầng bị bỏ b&ecirc;.

Tệ hơn, thay v&igrave; h&agrave;ng chục c&ocirc;ng ty cạnh tranh s&ograve;ng phẳng, thị trường b&aacute;n bu&ocirc;n ở nhiều khu vực lại bị thống trị bởi một số &iacute;t tập đo&agrave;n năng lượng, c&oacute; khả năng t&aacute;c động đến gi&aacute; bằng c&aacute;ch điều tiết nguồn cung.

C&aacute;c tập đo&agrave;n n&agrave;y c&oacute; xu hướng tr&igrave; ho&atilde;n bảo tr&igrave; hoặc n&acirc;ng cấp để tối đa h&oacute;a lợi nhuận ngắn hạn, giống c&aacute;ch PG&amp;E ở California đ&atilde; bị c&aacute;o buộc trong h&agrave;ng loạt vụ ch&aacute;y rừng do d&acirc;y điện cũ g&acirc;y ra.

Thậm ch&iacute; nhiều c&ocirc;ng ty chi h&agrave;ng chục triệu USD mỗi năm để t&aacute;c động ch&iacute;nh s&aacute;ch, nhằm giữ nguy&ecirc;n cơ chế gi&aacute; v&agrave; hạn chế quy định r&agrave;ng buộc về hạ tầng.

Hạ tầng điện của Mỹ đang gi&agrave; cỗi với phần lớn lưới điện được x&acirc;y dựng từ giữa thế kỷ trước (1960&ndash;1970), nay đ&atilde; hạ cấp vượt mức tuổi thọ thiết kế. Bộ Năng lượng Mỹ (DOE) b&aacute;o c&aacute;o khoảng 70% đường d&acirc;y truyền tải đ&atilde; hơn 25 năm tuổi &ndash; tức đang v&agrave;o nửa sau của chu kỳ 50&ndash;80 năm hoạt động.

Tương tự, gần 70% biến &aacute;p c&ocirc;ng suất lớn tr&ecirc;n lưới đ&atilde; hơn 25 năm tuổi, với tuổi trung b&igrave;nh vượt 40 năm theo nguồn kh&aacute;c. Nhiều thiết bị tại trạm biến &aacute;p v&agrave; lưới hạ &aacute;p kh&ocirc;ng được thay mới thường xuy&ecirc;n. Đường truyền v&agrave; m&aacute;y biến &aacute;p gi&agrave; dễ hỏng h&oacute;c đột ngột, tăng nguy cơ mất điện diện rộng.

Kết quả l&agrave; độ tin cậy điện năng giảm s&uacute;t. Cơ quan Th&ocirc;ng tin Năng lượng Mỹ (EIA) ghi nhận trung b&igrave;nh mỗi kh&aacute;ch h&agrave;ng ở Mỹ mất 5,5 giờ điện trong năm 2022 (giảm so với 2021 do &iacute;t thi&ecirc;n tai lớn hơn). Tuy nhi&ecirc;n, nếu c&oacute; sự kiện thời tiết cực đoan (b&atilde;o, b&atilde;o tuyết), thời gian ngắt điện c&oacute; thể tăng vọt: v&iacute; dụ b&atilde;o Ian (Florida, th&aacute;ng 9/2022) khiến 2,6 triệu hộ mất điện, c&oacute; người mất hơn 2 tuần.

<img alt="" src="https://static.fireant.vn/Upload/20250905/images/imrs.jpg" style="height:338px; width:600px" />

Từ năm 2000 đến nay, phần lớn&nbsp;sự cố lớn l&agrave; do thi&ecirc;n tai (chiếm khoảng 80% tất cả sự cố lớn). Điều n&agrave;y cho thấy hệ thống lưới cũ c&agrave;ng dễ vỡ trận trước mưa b&atilde;o, ch&aacute;y rừng v&agrave; c&aacute;c hiện tượng kh&iacute; hậu cực đoan.

Theo ASCE, thiệt hại do mất điện l&ecirc;n tới khoảng 169 tỷ USD mỗi năm cho nền kinh tế Mỹ. Mất điện k&eacute;o theo tổn thất sản xuất, y tế, giao th&ocirc;ng, th&ocirc;ng tin v&agrave; c&aacute;c dịch vụ c&ocirc;ng; đặc biệt ở n&ocirc;ng th&ocirc;n hoặc v&ugrave;ng chịu ảnh hưởng xa truyền tải, hậu quả c&ograve;n nghi&ecirc;m trọng hơn.

Để khắc phục, ch&iacute;nh phủ đ&atilde; đẩy mạnh đầu tư cho hiện đại h&oacute;a lưới điện. Luật Cơ sở hạ tầng lưỡng đảng 2021 (Bipartisan Infrastructure Law) d&agrave;nh h&agrave;ng chục tỷ USD cho dự &aacute;n n&acirc;ng cấp mạng lưới truyền tải, chuyển mạch th&ocirc;ng minh, t&iacute;ch hợp năng lượng t&aacute;i tạo v&agrave; n&acirc;ng cấp m&aacute;y biến &aacute;p lớn.

Năm 2023, DOE c&ocirc;ng bố g&oacute;i GRIP trị gi&aacute; 3,5 tỷ USD cho 58 dự &aacute;n khắp 44 bang nhằm tăng cường độ bền v&agrave; khả năng phục hồi của lưới.

Tuy nhi&ecirc;n, c&aacute;c ước t&iacute;nh của Olivewyman cho thấy việc n&acirc;ng cấp lưới điện để duy tr&igrave; hiện trạng sẽ cần hơn 700 tỷ USD, v&agrave; nếu t&iacute;nh đến sự gia tăng nhu cầu từ xe điện, khoản đầu tư cần thiết c&oacute; thể vượt qu&aacute; 1 ngh&igrave;n tỷ USD v&agrave;o năm 2050.

Nếu kh&ocirc;ng c&oacute; sự đầu tư lớn li&ecirc;n tục v&agrave; đồng bộ, c&oacute; nguy cơ hệ thống điện bị qu&aacute; tải, tần suất mất điện tăng cao hơn, từ đ&oacute; l&agrave;m suy yếu tăng trưởng kinh tế v&agrave; đời sống người d&acirc;n.

C&acirc;u chuyện điện lực Mỹ kh&ocirc;ng chỉ l&agrave; vấn đề kỹ thuật, m&agrave; l&agrave; một cảnh b&aacute;o về giới hạn của &quot;b&agrave;n tay v&ocirc; h&igrave;nh&quot; trong một ng&agrave;nh thiết yếu. Khi năng lượng được đối xử như một h&agrave;ng h&oacute;a thuần t&uacute;y, thị trường c&oacute; thể bỏ mặc những phần kh&ocirc;ng sinh lời &ndash; như duy tu, chống chịu thi&ecirc;n tai &ndash; để tập trung v&agrave;o tối đa h&oacute;a lợi nhuận.

Nếu kh&ocirc;ng sớm thay đổi cơ chế v&agrave; đầu tư nghi&ecirc;m t&uacute;c v&agrave;o hạ tầng, si&ecirc;u cường số một thế giới c&oacute; thể đối mặt với rủi ro thiếu năng lượng cho sản xuất v&agrave; sinh hoạt của người d&acirc;n.

*Nguồn: EIA, DOE, FERC, USEPA, ASCE

<a href="https://markettimes.vn/30-nam-thi-hanh-thi-truong-dien-tu-do-tai-my-va-ket-qua-bat-ngo-di-nguoc-lai-moi-kich-ban-90043.html">Link gốc</a>

Thị trường điện tự do tại Mỹ đang đem đến những kết quả mà nhiều người không ngờ tới.


Thế giới

Tạp chí Nhịp sống thị trường

30 năm thi hành thị trường điện tự do tại Mỹ và kết quả bất ngờ đi ngược lại mọi kịch bản

Nguyễn Văn Nguyên

Gi&#225; n&#243; đi c&#249;ng với thu nhập. Nếu so với tỉ lệ chi ph&#237; điện tr&#234;n tổng thu nhập b&#236;nh qu&#226;n đầu người th&#236; n&#243; thấp ah

Giá nó đi cùng với thu nhập. Nếu so với tỉ lệ chi phí điện trên tổng thu nhập bình quân đầu người thì nó thấp ah